مقدمه‌ای بر خوردگی

پدیده خوردگی طبق تعریف، واكنش شیمیایی یا الكتروشیمیایی بین یك ماده، معمولا یك فلز، و محیط اطراف آن می‌باشد كه به تغییر خواص ماده منجر خواهد شد. پدیده خوردگی در تمامی دسته‌های اصلی مواد، شامل فلزات، سرامیكها، پلیمرها و كامپوزیتها اتفاق می افتد، اما وقوع آن در فلزات آنقدر شایع و فراگیر بوده و اثرات مخربی بجای می‌گذارد كه هرگاه صحبت از خوردگی به میان می آید، ناخودآگاه خوردگی یك فلز به ذهن متبادر می‌شود.

خوردگی معمولا فرایندی زیان‌آور است، لیكن گاهی اوقات مفید واقع می‌شود. بطور مثال آلودگی‌ محیط به محصولات خوردگی و آسیب دیدن عملكرد یك سیستم از جنبه‌های زیان آور خوردگی و تولید انرژی الكتریكی در یك باطری و حفاظت كاتدی سازه‌های مختلف از فواید آن هستند، اما تاثیرات مخرب و هزینه‌های به بار آمده بواسطه این فرایند به مراتب بیشتر است.

با نگاهی به آمار منتشر شده از خسارات مستقیم و غیر مستقیم خوردگی به اقتصاد كشورها می‌توان به هزینه‌های سرسام‌آور این پدیده پی برد. یك مطالعه دو ساله از 1999تا 2000 در آمریكا نشان داد كه هزینه‌های مستقیم خوردگی 276 میلیارد دلار در سال بوده است كه این رقم تقریبا 3.1% از تولید ناخالص داخلی آمریكا را تشكیل می دهد. از این رقم هزینه‌ای بالغ بر 137.9 میلیارد دلار به بخش صنعت كه خود دارای زیرشاخه‌های مختلفی است مربوط می‌باشد.

در ایران نیز پدیده خوردگی خسارات قابل توجهی را در صنایع گوناگون بوجود آورده است. بر اساس برخی بررسی‌های غیر رسمی، زیان اقتصادی مستقیم ناشی از خوردگی در ایران در سال 1373 حدود 5000 میلیارد ریال، در سال 1375 حدود 9000 میلیارد ریال و در سال 1379حدود 27500 میلیارد ریال برآورد شده است.

جایگاه آکادمیک

هر چند دانش مهندسی خوردگی در برخی از دانشگاههای دنیا از زیر شاخه های علم و مهندسی شیمی بوده و ارتباط تنگاتنگی نیز با آن دارد، در كشور ما سیاستگذاری در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بگونه‌ای بوده است كه مهندسی خوردگی، از زیرشاخه‌های مهندسی مواد قرار داده شده است.

علم و مهندسی مواد كه به شناخت ویژگیهای فیزیكی و مكانیكی مواد مختلف، روشهای ساخت آنها، روشهای استحصال فلزات و مواد نوین می‌پردازد، به لحاظ ساختار آكادمیك در كشور ما در مقطع كارشناسی دارای سه زیر شاخه مهندسی متالورژی صنعتی، مهندسی متالورژی استخراجی و مهندسی سرامیك است.

در مقطع كارشناسی ارشد، مهندسی مواد به زیرشاخه‌های انتخاب مواد مهندسی، شكل دهی فلزات، خوردگی، استخراج فلزات، سرامیك، بیومواد، ریخته گری و جوشكاری طبقه بندی شده است. با این توضیح مشخص است كه برای تحصیل در رشته مهندسی خوردگی لازم است تا از مقطع كارشناسی در رشته مهندسی مواد آغاز كرد.

دانش خوردگی مواد، بویژه فلزات همه صنایع را تحت تاثیر خود قرار داده و مهندسین این رشته همواره در تلاش هستند تا روشهای موجود برای مقابله با اثرات زیانبار این پدیده را بهبود بخشیده و یا روشهای نوینی برای این كار بیابند. از آنجا كه گستره نفوذ خوردگی در صنایع بسیار وسیع است، بنظر می‌رسد آشنایی با اصول و مبانی فرایند خوردگی و همچنین روشهای عمومی برای كنترل این پدیده برای همه مهندسین ضروری است.

تعریف خوردگی

خوردگی یك واكنش شیمیایی و یا الكتروشیمیایی مخرب بین سطح فلز و محیط اطراف آن می‌باشد. با توجه به اینكه از لحاظ ترمودینامیكی مواد اكسید شده نسبت به مواد در حالت معمولی در سطح پایین‌تری از انرژی قرار دارند، بنابراین تمایل رسیدن به سطح انرژی پایین‌تر سبب اكسید (خورده) شدن فلز می‌گردد. با این توضیح می‌توان گفت كه هیچگاه نمی‌توان به طور كامل از خوردگی جلوگیری نمود، بلكه باید به نحوی میزان خوردگی را به حد قابل قبول رسانید.

خوردگی سبب به وجود آمدن زیان‌های فراوانی در كارایی سیستم‌های مختلف می‌گردد. علاوه بر خسارت‌های جانی از نظر اقتصادی نیز خسارت‌های فراوانی ایجاد می‌نماید. به طور كلی برای بررسی یك آلیاژ از نظر مقاومت در برابر خوردگی باید پارامترهای گوناگونی را مورد بررسی قرار داد، اما شاید متداول‌ترین راه برای بررسی مسائل خوردگی ‌و همچنین مقایسه فلزات مختلف با یكدیگر، بیان نمودن سرعت و یا نرخ انجام واكنش خوردگی باشد. برای انجام این كار راهها و مقیاس‌های متفاوتی وجود دارد.

برای بیان سرعت خوردگی می‌توان درصد كاهش وزن را بر حسب میلیگرم بر سانتیمتر مربع بر روز (mdd) بیان نمود. البته این معیار چندان مناسب نمی‌باشد، زیرا در اكثر موارد محصولات حاصل از واكنش خوردگی (اكسید و یا هیدروكسید فلز) بر روی سطح فلز می‌مانند و در حقیقت سبب افزایش وزن فلز بعد از انجام واكنش خوردگی می‌گردند. بنابراین معمولاً به دلیل اهمیت بیشتر ضخامت قطعه، از معیار هزارم اینچ در سال(mpy) استفاده می‌گردد، یعنی در طول یك سال چه میزان از ضخامت جسم كاسته می‌شود.

خوردگی را می‌توان از نظر الكتروشیمیایی نیز مورد بررسی قرار داد. به طور كلی هر واكنشی‌ را كه بتوان به دو واكنش جداگانه آندی و كاتدی قسمت نمود، واكنش الكتروشیمیایی می‌نامند. برای انجام واكنش خوردگی سه عامل آند (قسمتی كه الكترون تولید می‌نماید و یا به عبارت دیگر اكسید می‌گردد)، كاتد (قسمتی از فلز كه الكترون می‌گیرد و یا واكنش احیا در آن صورت می‌گیرد) و در نهایت الكترولیت (مكانی برای برقراری اتصال یونی بین آند و كاتد) لازم می‌باشد. در حقیقت باید بین آند و كاتد هم اتصال الكتریكی (برای مبادله الكترون)‌ و هم اتصال الكترولیتی (برای مبادله یون) برقرار باشد. با از بین بردن هر كدام از این اتصالات واكنش خوردگی نیز متوقف می‌گردد.

به عنوان مثال در واكنش خورده شدن روی در محیط اسیدكلریدریك محصول نهایی واكنش كلرور روی و گاز هیدروژن می‌باشد كه از طریق واكنش زیر انجام می‌گردد:

به طور خلاصه می‌توان واكنش‌های اكسیداسیون و احیا را برای این واكنش به صورت زیر بیان نمود:

در شكل زیر نمایی از چگونگی انجام واكنش خوردگی فلز روی در محلول اسید كلریدریك حاوی اكسیژن نشان داده شده‌است.

نكته مهم در واكنش‌های اكسیداسیون و احیا سرعت انجام واكنش‌ها می‌باشد. طبق اصول سینتیكی باید سرعت انجام واكنش اكسیداسیون با سرعت انجام واكنش احیا برابر باشد. بنابراین با تحت كنترل قرار دادن هریك از این دو واكنش می‌توان سرعت انجام واكنش دیگر و در نتیجه سرعت انجام واكنش خوردگی را تحت كنترل درآورد.

 از طرف دیگر اگر در سیستم خوردگی به جای یك عامل احیا چندین عامل احیا وجود داشته باشد، به عنوان مثال در همان اسید كلریدریك اگر اكسیژن نیز وجود داشته باشد، آنگاه دو واكنش احیا هیدروژن و واكنش احیا آب همزمان انجام خواهند شد. به این ترتیب به دلیل افزایش در میزان مصرف كننده‌های الكترون، باید بر میزان سرعت تولید الكترون نیز افزوده گردد و به این دلیل سرعت خوردگی فلز روی افزایش خواهد یافت.

 علاوه بر فاكتورهای محیطی و محیط خورنده، بعضی فاكتورهای فلزی و متالورژیكی نیز در آغاز و نرخ پیشرفت واكنش‌های خوردگی تاثیرگذار می‌باشند. به عنوان مثال مرزهای دانه، مرزهای دوقلویی، ‌ناخالصی‌ها و نابجائیها می‌توانند به دلیل داشتن انرژی بالاتر نسبت به نقاط اطراف خود به صورت آند موضعی درآمده و سبب آغاز فرایند خوردگی گردند.

روش‌های کنترل خوردگی

از اصلی ترین روشهای كنترل خوردگی می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:

• انتخاب صحیح آلیاژ
• بكارگیری پوششهای مقاوم
• بكارگیری بازدارنده های خوردگی (Inhibitor)
• حفاظت كاتدی و آندی (Cathodic & Anodic protection)